Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΗ


Τοῦ Καθηγητοῦ κ. ᾿Αριστείδη Πανώτη.


("᾿Εκκλησιαστική ᾿Αλήθεια" 16.3.1989)


Πολλοί ἀγνοοῦν πῶς ἐξελίχθηκε καί διαμορφώθηκε ἡ Προηγιασμένη στήν ᾿Εκκλησία μας καί πώς ὑπάρχει καί Προηγιασμένη τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου, τήν ὁποία μποροῦν νά τελοῦν. Φῶς στή Λειτουργία αὐτή τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ρίχνει τό ἀκόλουθο ἄρθρο.


           ῾Η ᾿Εκκλησία εἶναι ἡ πατρική μας οἰκία, ἡ ὁποία μᾶς συναθρίζει καί μᾶς παραθέτει τήμ μυστική τράπεζα τοῦ "῎Αρτου τῆς Ζωῆς", στηρίζουσα τήν κοινή πίστη, τήν κοινή ἐν Χριστῷ βιωτή.


           ῾Η Σύναξη καί ἡ Εὐχαριστία ἀποτελοῦν τόν κύριον ἄξονα τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας. ῾Η Σύναξη εἶναι προϋπόθεσις συμμετοχῆς στό Ποτήριον τῆς ζωῆς, τήν Εὐχαριστία. ῾Η Εὐχαριστία εἶναι τό πασχάλιο χαρμόσυνο Μυστήριο, ἔκφραση τοῦ συνόλου τῶν συμπροσευχομένων, ρίζα καί κορμός κάθε λατρευτικῆς μας ἐκδηλώσεως. ᾿Ακόμη ἡ Εὐχαριστία εἶναι ὁ ἀνεκτίμητος θησαυρός, ὁ ὁποῖος περιῆλθε ἀπό τόν Θεό, διά τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ στήν ᾿Εκκλησία καί μᾶς ἁγιάζει, ἐπηρεάζει τήν ἐσωτερική μας ζωή καί σώζει τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου.


           Στήν ἀρχαία ᾿Εκκλησία ἦταν ἀδιανόητη ἡ μή προσέλευση τοῦ χριστιανοῦ σέ κάθε εὐχαριστιακή σύναξη καί ἡ μή κοινωνία τῶν ἀχράντων Μυστηρίων. ᾿Ακοινωνησία εἶχαν μόνον οἱ ἁμαρτάνοντες. Γιά δέ τούς ἀσθενεῖς ἡ Θεία Κοινωνία μεταφερόταν στό σπίτι τους.


           Τό πασχάλιο Μυστήριο τῆς Εὐχαριστίας, ἡ τελεία Θεία Λειτουργία, λόγω τοῦ ἀναστασίμου ἐπινικίου χαρακτῆρα του, νωρίς ἀποκλείσθηκε ἀπό τίς πένθιμες μέρες τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς. ῾Η Μ. Τεσσαρακοστή εἶναι περίοδος συντριβῆς τοῦ πνεύματος καί ὁλοκαρδίου θλίψεως γιά τήν ἐπάξια βίωση τῶν Παθῶν καί τῆς ᾿Αναστάσεως τοῦ Σωτῆρος. Οἱ πέντε μέρες νηστείας κάθε ἑβδομάδας ἦσαν "ἀλειτούργητοι", κατά παλαιόν ἔθος, πού διατυπώθηκε σέ ἀπόφαση τῆς τοπικῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας τῆς Φρυγίας τοῦ 360 (κανών 49) καί ἐπικυρώθηκε ἀπό τήν Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδο τοῦ 692 (κανών 52). ῾Η τελεία Θεία Λειτουργία ἐπιτρεπόταν μόνο κάθε Σάββατο, μέρα εὐχαριστίας γιά τή Δημιουργία τοῦ κόσμου καί κάθε Κυριακή, μέρα μνήμης τῆς ᾿Αναστάσεως. Κατά τίς ἑορτάσιμες αὐτές μέρες οἱ Χριστιανοί, ἤδη ἀπό τόν Β΄ αἰώνα, παρελάμβαναν προηγιασμένο ῎Αρτο, "Κοινωνίαν οἴκοι κατέχοντες", γιά τήν κατ᾿ ἰδίαν μετάδοση τίς μέρες τῆς νηστείας, ὅπως σήμερα πολλοί εὐσεβεῖς πιστοί πράττουν μέ τό ἀντίδωρο.


           Κατά τίς νηστείες οἱ χριστιανοί ἔτρωγαν μιά φορά τήν ἡμέρα, μετά τήν Θ΄ ὥρα (3 μ.μ.), - ὥρα ὁλοκληρώσεως τῆς Σταυρικῆς Θυσίας τοῦ Κυρίου - μετά τήν τέλεση τῆς Λυχνικῆς προσευχῆς, τοῦ ῾Εσπερινοῦ. Πρίν παρακαθήσουν στήν τράπεζα γιά τό δεῖπνο, κοινωνοῦσαν τοῦ Σώματος τοῦ Κυρίου, ἀφοῦ τελοῦσαν μικρή κατανυκτική ᾿Ακολουθία, μέ κέντρο ἐπιλύχνιους ψαλμούς καί ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα


           Σύν τῷ χρόνῳ ὅμως, οἱ οἰκογενειακές ἤ μοναστικές αὐτές "Μεταδόσεις" συγκέντρωναν πολλούς νηστευτές καί ἀπό ἰδιωτικές οἱ Συνάξεις πρός Κοινωνίαν, ἔλαβαν δημόσιο χαρακτήρα καί ἐντάχθηκαν στίς τελετές τῆς κοινῆς λατρείας τοῦ Ναοῦ, ὑπό τήν εὐθύνη τοῦ Πρεσβυτερίου.


           Στίς μέρες τῶν νηστειῶν, παρεκτός Σαββάτου καί Κυριακῆς καί τῆς ἡμέρας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἰδίως κατά τήν Τετάρτη, ἡμέρα μνήμης τοῦ Συνεδρίου τῆς προδοσίας καί τήν Παρασκευή, ἡμέρα τῶν ῾Αγίων Παθῶν τοῦ Σωτῆρος, γινόταν "ἡ τῶν Προηγιασμένων ῾Ιερά Λειτουργία".


           Στίς κατά τόπους ᾿Εκκλησίες συνέδεσαν τήν τελεία εὐχαριστιακή τους Τάξη μετά ῾Εσπερινοῦ, ἀφοῦ ἀφαίρεσαν τήν ᾿Αναφορά μέ τήν Μεταβολή τῶν Τιμίων Δώρων καί κράτησαν τά ᾿Αναγνώσματα, τίς Δεήσεις καί τήν Κοινωνία. ῎Ετσι διαμορφώθηκαν οἱ ᾿Ακολουθίες ἤ Λειτουργίες τῶν Προηγιασμένων. ῾Η ᾿Εκκλησία τῆς ᾿Αλεξανδρείας ἔχουσα τήν Εὐχαριστία κατά τήν Παράδοση τοῦ Εὐαγγελιστῆ Μάρκου, διαμόρφωσε Προηγιασμένη Τάξη "κατά Μᾶρκον". Οἱ ᾿Εκκλησίες ᾿Αντιοχείας καί ῾Ιεροσολύμων ἔχοντας τήν Εὐχαριστία κατά Παράδοση τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου τοῦ ᾿Αδελφοθέου, διαμόρφωσαν τήν "κατά ᾿Ιάκωβον" Προηγιασμένη. Τό ἴδιο ἔγινε καί στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου ἐπικράτησαν οἱ Λειτουργίες τῆς Βυζαντινῆς Τάξεως. Διαμορφώθηκε κατ᾿ αὐτάς Προηγιασμένη Τάξη, τῆς ὁποίας ἡ πατρότητα διαφιλονικεῖται μεταξύ πολλῶν. ᾿Από δέ τόν ΙΕ΄ μόλις αἰ. καί ἀπό τόν Ρώμης Γρηγόριο Α΄ τόν Διάλογο. Τήν Προηγιασμένη αὐτή ἔχουν σήμερα σέ χρήση ὅλες οἱ ᾿Ορθόδοξες ᾿Εκκλησίες.


           ᾿Ακριβῶς πότε ἄρχισαν ἐπισήμως νά τελοῦνται οἱ Προηγιασμένες Λειτουργίες δέν εἶναι γνωστό. ῾Η πρώτη γραπτή μαρτυρία βρίσκεται στό Πασχάλιο Χρονικό τοῦ Ζ΄ αἰώνα. ᾿Αφθονώτερες εἶναι οἱ μαρτυρίες ἀπό τό Θ΄ αἰώνα καί ἀφοροῦν πλέον τήν Βυζαντινή Προηγιασμένη.


           ᾿Εν τούτοις, ἄξιον ἰδιαίτερης μνείας, εἶναι ὅτι στήν ψευδεπίγραφη συλλογή τῶν ᾿Αποστολικῶν Διαταγῶν, ἔργο τοῦ τέλους τοῦ Δ΄ αἰώνα (βιβλίο η΄, κεφ. λε΄-λστ΄), ὁ "ὁμιλῶν" ᾿Αδελφόθεος ᾿Ιάκωβος δίνει ὁδηγίες τελέσεως ἑσπερινῆς συναθροίσεως, μέ συμμετοχή κατηχουμένων, φωτιζομένων, "ἐν μετανοίᾳ" καί πιστῶν, ὁδηγίες γιά αἰτήσεις καί εὐχές "μετά τό ῥηθῆναι τόν ἐπιλύχνιον ψαλμόν (140)", ἴσως γιά τήν ἐν συνεχείᾳ Θ. Κοινωνία. Τό διάγραμμα τοῦτο παρέχει τήν ἴδια περίπου διάταξη καί τό περιεχόμενο τῆς Προηγιασμένης, τό ὁποῖο ἐξ ἄλλου μαρτυρεῖται καί ἀπό τόν πορφυρό κώδικα Rossanensis. Φαίνεται, ὅτι ἡ παράδοση περί τοῦ ᾿Ιακώβου, ὡς διαμορφωτῆ τῆς Προηγιασμένης, ἡ ὁποία μαρτυρεῖται ἀπό τόν Θεόδωρο ᾿Ανδίδων (Migne PG 140,460) καί τό Ψευδο-Σωφρόνιο (Migne PG 87,3981), ἦταν διαδεδομένη εὐρύτερα κατά τούς μέσους χρόνους καί γιά τήν βυζαντινή Προηγιασμένη. ᾿Εξ οὗ καί ὁ ῞Αγιος Συμεών Θεσσαλονίκης διευρύνει τήν καταγωγή της γράφοντας: "εἶναι ἄνωθεν καί ἐκ τῶν διαδόχων τῶν ᾿Αποστόλων ἐστίν" (Migne PG 155,904). ῾Η ἀναφορά στόν ᾿Αδελφόθεο ᾿Ιάκωβο φαίνεται νά ἔχει σχέση μέ τή διαμόρφωση Προηγιασμένης καί ἀπό τόν ᾿Αντιοχείας Σευῆρο (511-518), ἐγγυητῆ τότε τῆς ᾿Αποστολικῆς Παραδόσεως στήν ᾿Αντιοχειανή ᾿Εκκλησία.


           ῞Οτι ἡ ᾿Εκκλησία τῶν ῾Ιεροσολύμων, ἤδη ἀπό τόν Δ΄ αἰώνα, εἶχε Προηγιασμένη τή δεύτερη Λειτουργία, τήν ὁποία τελοῦσε κατά τήν Μ. Πέμπτη στή Βασιλική τοῦ Μαρτυρίου, στό Γολγοθᾶ, ἀναφέρεται ἀπό τήν Αἰθερία (Προσκυνητήριον κεφ.35) καί ἀπό τόν ἱερό Αὐγουστίνο (᾿Επιστολή 118).


           ᾿Ασφαλῶς αὐτή ἡ Προηγιασμένη εἶχε ἑσπερινά "πάντα τά τῆς συνάξεως" - ἐφ᾿ ὅσον ἦταν παννυχίς - "δίχα τῆς τῶν μυστηρίων τελετῆς", ὡς μαρτυρεῖ γιά τίς κατά Τετάρτη καί Παρασκευή Λειτουργίες τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς ὁ ἱστορικός Σωκράτης (᾿Εκκλ. ῾Ιστ. κεφ. ε΄ 22) καί δέν θά ἦταν κάποια διαφορετική Τάξη ἀπό τήν ἀρχαιοπαράδοτη, τή φερόμενη ἀπό τό ὄνομα τοῦ πρώτου ᾿Επισκόπου ῾Ιεροσολύμων, ᾿Ιακώβου τοῦ ᾿Αδελφοθέου. ῾Η Προηγιασμένη τῆς Μητρός τῶν ᾿Εκκλησιῶν, ἦταν φυσικό κατά τήν διαδρομή τῶν αἰώνων, νά διαδόθηκε καί στίς λοιπές ᾿Εκκλησίες καί νά ἄσκησε ἐπιρροή καί στή Βυζαντινή. Οἱ περιπέτειες τῶν ᾿Εκκλησιῶν τῆς Παλαιστίνης καί Συρίας καί ἡ ἐπικράτηση τῆς Βυζαντινῆς Τάξεως σέ ὅλα τά ᾿Ελληνορθόδοξα Πατριαρχεῖα τῆς Μέσης ᾿Ανατολῆς, ἐκτόπισε τήν ἀρχαϊκή Προηγιασμένη ἀπό τή θεία λατρεία. Παρέμεινε ὅμως στή μνήμη τῆς ᾿Εκκλησίας, ὅτι τό ὄνομα τοῦ ᾿Αδελφοθέου, ἔχει σχέση μέ Προηγιασμένη.


           Πρῶτοι οἱ ὁποῖοι ἐπεσήμαναν τά Διακονικά τῆς Προηγιασμένης αὐτῆς, στά τέλη τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνα, ἦσαν ὁ ῎Αγγλος Brightman καί ὁ Ρῶσος Α. Dmitrievsky, ἀπό τό Σιναϊτικό χειρόγραφο 1040 τῶν μέσων τοῦ ΙΒ΄ αἰῶνα. Στήν ῾Ελλάδα τά Διακονικά ἀναδημοσίευσε ὁ μακαριστός Καθηγητής Δημ. Μωραΐτης, τό 1955, στήν ἐργασία του γιά τή Βυζαντινή Προηγιασμένη. Σ᾿ ἐκεῖνον ὅμως, στόν ὁποῖο ὀφείλει χάριτας ἡ ᾿Εκκλησία καί ἡ Λειτουργική ᾿Επιστήμη, εἶναι ὁ Καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ᾿Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης κ. ᾿Ιωάννης Φουντούλης. ῾Ο ὄντως διαπρεπής καί ρέκτης αὐτός Λειτουργιολόγος, μέ βαθειά εὐσέβεια καί ἄριστη γνώση τῶν πηγῶν καί τῆς ἐν χρήσει Τάξεως τῆς Λατρείας, πέτυχε τήν ἀποκατάσταση τῆς ἀρχαϊκῆς Προηγιασμένης τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου, συνδυάζοντας τά διασωθέντα Διακονικά, μέ τό κείμενο τῆς τελείας Θ. Λειτουργίας, ὡς καί τίς διατάξεις τοῦ διασωθέντος Τυπικοῦ τοῦ Ναοῦ τῆς ᾿Αναστάσεως τῶν ῾Ιεροσολύμων. Προσέφερε δέ στόν ἱερό Κλῆρο καί τό Λαό, τήν κατανυκτική καί μυσταγωγική Προηγιασμένη τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου τοῦ ᾿Αδελφοθέου τό 1979, εἰς δόξαν Θεοῦ.


           Δέκα ἔτη μετά τήν ἔκδοση ἐκείνη, ἐπιχειροῦμε τώρα νεώτερη, μέ πληρέστερες τελετουργικές ὁδηγίες, γιά λειτουργική χρήση, εὐλογίᾳ τῆς Α.Μ. τοῦ Πατριάρχου ῾Ιεροσολύμων κ. Διοδώρου. ᾿Εφ᾿ ὅσον μάλιστα ὑφίσταται κανονική κάλυψη τῆς τελείας Θείας Λειτουργίας τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου ἀπό τήν Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδο τοῦ 692 (Mansi, 11,956), ἐπεκτείνεται ἡ κανονικότητα καί ἐπί τῆς Προηγιασμένης αὐτῆς, καθ᾿ ὅτι "τό ἔλαττον ὑπό τοῦ μείζονος εὐλογεῖται".  

ΑΡΧΙΚΗ

Ἀρχική

Ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς

Ναός - Ἱστορία

Ἐνοριακή ζωή

Νεότητα

Πρόγραμμα μηνός

Ἐπίκαιρα

Ἄρθρα - Μελέτες

Ὀρθόδοξοι κόμβοι

Ἐπικοινωνία

Βοήθεια